Алтайдын Чолмоны

Удурумга башчыныҥ тергееле јол-јорыгы улалат

02.08.2019

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Олег Хорохордин республиканыҥ аймактарыла ишмекчи јол-јорыгын улалтып, Кош-Агаш аймактыҥ јурттарында болгон. Ол Кӧкӧрӱ, Жана-Аул, Телеҥит-Сортогой, Мукур-Таркаты ла Ортолык јурттарда болгон ло Кош-Агашта Культураныҥ јурт туразында ӧткӧн «Ийделӱ Алтай» форумда турушкан. Јол-јорыкта оныла кожо «Кош-Агаш аймак» МО-ныҥ јааны Серикжан Кыдырбаев ле аймактыҥ депутаттарыныҥ Совединиҥ председатели Санаш Дидунов јӱрген.

Туштажулар Кӧкӧрӱ јурттаҥ башталган, јурт јеезениҥ јааны Вадим Уванчиков айылчыларды уткып, јурт керегинде куучындап, сӧсти Олег Хорохординге берген. Удурумга башчы јол-јорыгыныҥ амадузы – ол республиканыҥ ӧзӱминиҥ программазын эл-јонныҥ шӱӱлтелерин угуп, тургузары деп темдектеген. Эл-јон школдо аш-курсактыҥ блогын, спортзалды ла стадион тударын, онойдо ок суу тартарга јаҥы трактор керектӱзин айдышкан. Спортчыларды маргаандарга тартатан автомобиль, јуртта телеҥиттердиҥ тӱӱки-этнографиялык музейин ремон-
тоорын сурагандар. Олег Леонидович јурт јаткандарды тӱӱкизине чебер болгондорын ла ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ тӱӱкилик энчилерин корып аларга тургандарын мактаган. Улустыҥ сурактарына каруу база берилген.

Жана-Аулдыҥ јааны Толгат Муктасыров јерлештерин айылчыларла таныштырып, сӧсти удурумга башчыга берген. Олег Хорохордин јолыныҥ амадузын айдып, эл-јонныҥ шӱӱлтелериле јилбиркеген. Алтайдыҥ казахтарыныҥ тӱӱкизиниҥ музейине ремонт, школдыҥ материально-технический јепселдерин јаҥыртары керектӱзи айдылган. Педагогтордыҥ ла техишчилердиҥ ижи учун тӧлӧмирлер теҥ-тай эмези темдектелген. Јурттыҥ врачту амбулаториязыныҥ туразы соок, је бу сурак тергеениҥ су-кадыкты корыыр министерствозында шӱӱжилет. Кӧкӧрӱде де, Жана-Аулда да мал-аштыҥ одорлорын чедендеер курч сурак турат. Туштажуда сурактарын берип болбогондор бичип бергендер.

Телеҥит-Сортогойдо јурт јеезениҥ јааны Судур Тадыев айылчыларга јурты керегинде куучындаган. Јурттыҥ эл-јоны азырал белетеер јерлерге једерге кӱрди ремонтоорында, сугаттарды орныктырарында, јашӧскӱримди, ол тоодо јиит аргачыларды јӧмӧӧринде (кӧп јиит улус јурт ээлемди ӧскӱрерине гранттар алып болбойт) болуш сурагандар. Бастыра јурттарда ок чылап, мал-ашты ӧскӱргениниҥ ле олордоҥ иштеп алган продукцияныҥ чыгымдары саткан баазынаҥ кӧп болуп турганы улусты санааркадат.

Мукур-Таркатыныҥ јааны Еркин Бурбуев айылчыларды уткып, удурумга башчыга сӧс берген. Ол уткуулду сӧзинде оныҥ баштаҥкайыла республикада «АР-дыҥ ӧзӱминиҥ командазы» тӧзӧлип турганын айткан. Улустыҥ айткан бастыра шӱӱлтелери «Ийделӱ Алтай» форумдарда шӱӱжилет. Уч-турултазында олор республиканыҥ ӧзӱминиҥ программазына кийдирилер. Мукур-Таркатыда экспозициязы бай музейдиҥ туразы 2005 јылда кӱйӱп калган, оноҥ бери ол школдыҥ кыбында иштейт. Ончо ло јурттарда јерсилкиништеҥ улам ӱрелген школдорды јемирип-бузар курч сурак турат. Мукур-Таркатыда «Сурлан» театрдыҥ башкараачызы Татьяна Курдяпованыҥ кычырузыла јуртта киноныҥ ла театрдыҥ артизи Амаду Мамадаков болгон эмтир. Татьяна Мамыевна оныҥ балдары Краснодарда 1-кы степеньдӱ дипломло кайралдатканын ла Москвага кычырылганын айдып, сертификат јӱк ӱч балага берилген, је балдар очнозы барарга кӱӱнзейт деп баштанган. Олег Леонидович мындый учуралда акча-манатты АР-дыҥ башчызыныҥ резервтеги кӧмзӧзинеҥ аларга јараар деген. Јурт јаткандар онойдо ок јуртта транспорт јок болгонына ла јолдо ремонт эдилбегенине комудагандар. Јол «Автомобильдердиҥ јеткери јок ло чыҥдый јолдоры» деп нацӱлекер аайынча ремонтолор деген каруу болгон.

Ортолыктыҥ јурт јеезезиниҥ јааны Эркин Яманчинов айылчыларды уткыган. Јурттыҥ јиит улузы олордо иш јок болгонына комудаган. Иштӱ специалисттерде дезе ӧзӱм алынар арга јок. Јиит тазыктыраачыларга керектӱ јепселдер, јеткилдӱ спорт площадкалар керек. Јуртта текши аймакка ок-јаадаҥ адар бир ле тазыктыраачы. Јер сугарар системаларды орныктырар сурак мында база кӧдӱрилген.

Тал-тӱштиҥ кийнинде Культураныҥ Кош-Агашта туразында «Ийделӱ Алтай» деп муниципал форум ӧткӧн. Ондо 250-неҥ кӧп кижи јуулган. Тал-тӱшке јетире мында аймактыҥ курч сурактары ла ӧзӱминиҥ тӧс ууламјылары аайынча куучындарлу площадкалар иштеген. Олор экономико-јуртээлем, медико-јонјӱрӱмдик, строительство ло ӱредӱ-культура ууламјыларла ӧткӧн. Площадкалардыҥ ижинде профильный ведомстволордыҥ министрлери турушканын айдар керек.

Муниципал форум бијениҥ «Алтам» театрыныҥ ла аймактыҥ артисттери турушкан концерттеҥ башталган. Форумда государственный кайралдар табыштырылган. Самбо аайынча «Россияныҥ спортыныҥ узы» деп ат Элес Мизановко адалган. Беш бала азыраганы учун «Быйанду эне» темдекле Аягуль Абдиллаева, Мила Табылкинова, Эркелей Уванчикова кайралдаткан. Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла Тӧс библиотечный системаныҥ балдардыҥ бибилотеказыныҥ методизи Зура Акжолова, Тӧс библиотечный системаныҥ јеткилдеер залыныҥ јааны Эдия Байдаулетова кайралдаткан. Онойдо ок аймактыҥ школдорыныҥ ӱредӱчилери ле тазыктыраачылары база кайралдаткан: Галина Бодушнина, Кунзила Исабаева, Валентина Мундусова, Досжан Табереков, Аскар Такылбаев, Александр Телесов, Римма Унтакова; таҥынаҥ аргачы Наталья Есенжарова.

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, Башкарузыныҥ председателиниҥ сыйыныҥ лауреаттарыныҥ дипломдорыла јайалталу балдар ла јашӧскӱрим кайралдаткан: Регина Камельбаева, Жанель Океева, Жаксылык Расулов. Культураныҥ јурт јеезелердеги учреждениелериниҥ ле олордыҥ ишчилериниҥ акчалу конкурсында «Муниципал учреждениениҥ эҥ артык ишчизи» номинацияда јеҥген албатыныҥ «Керуен» кӧрӱмјилӱ ансамблиниҥ худбашкараачызы Жанайдар Нурсалиевке диплом берилген.

Кайралдардыҥ кийнинде Олег Хорохордин уткуулду сӧзин айдып, аймактыҥ јурт ээлемине мелиорацияны ла сугарышты орныктырганы јаан јӧмӧлтӧ болор деген. Онойдо ок јуртээлем сырьеноҥ, ол тоодо тӱктеҥ јербойында продукция эдип чыгарар тӧс јер ачар керек. Балдар кӧп чыгып турган аймакта јуук ӧйдӧ Јазатырда школ, Кош-Агашта балдардыҥ сады, Јаҥы Белтирде Культураныҥ туразы тудулар. Тӧбӧлӧр, Ортолык, Эски Белтир јурттарда чыҥдый суулу скважиналар болор. Баштапкы катап аймакка јӱреле удурумга башчы Кош-Агаш аймакка Россияныҥ билимдер академиязынаҥ скважиналарда суу нениҥ учун коомойын шиҥжӱлеерге эксперттер кычырган. Олордыҥ шиҥжӱзиниҥ кийнинде эмди аймакты суула јеткилдеер программа тургузылат.

«Автомобильдердиҥ јеткери јок ло чыҥдый јолдоры» ӱлекерле быјыл аймакта Кош-Агаш–Јазатыр јол ремонтолот, 2024 јылга јетире ӧскӧ дӧ јолдор ремонтолор ло ого 500 млн салковой чыгарылар. Кош-Агашта јаҥы аэропорт тудулар. Удурумга башчы кӧп нациялу аймакта культуралардыҥ ла јаҥжыгулардыҥ ӧзӱмине јаан ајару эдилерин темдектеген.

Куучынду площадкалардыҥ башкараачылары трибунага чыгып, бойлорыныҥ бӧлӱктеринде ӧзӱмниҥ программаларын кычыргандар. Оныҥ кийнинде эл-јон бойыныҥ шӱӱлтелерин айдып, курч сурактар тургускан.

Удурумга башчы онойдо ок Улаган аймактыҥ јурттарында база болгон. Саратанда балдардыҥ сады экинчи јыл бӧктӱ турат. Олег Хорохордин оныҥ ӱлекерине 27 млн салковой чыгарылган ла быјыл тудулып баштаарын айткан. «Каруулу подрядчик табары учурлу. Нениҥ учун дезе тогус јыл кайра табыштырган клубтыҥ јабынтызынаҥ суу кирет, стенелери јарылат. 2013 јылда капремонт эткен школдо ондый ок айалга» – деп, удурумга башчы айткан.

Балыктујулда школдо балдар эки сменала ӱренет, удурумга башчы ӱлекер-сметалу документ јазаарына акча-манат чыгарылган, керектӱ программага кирип, ишти баштаарыс деген. Акташтагы школдыҥ јабынтызынаҥ јааш ӧдӧт, мында база ӱлекер документтер јазаары башталган. Эл-јон ӱредӱликтиҥ ле су-кадыкты корыырыныҥ учреждениелерине керектӱ колбу јок, интернет јок болгонын айткандар.

«Бис «Цифровая экономика» деп нацӱлекерге кирген ле ӱч јылга ончо ФАП-тарды, школдорды, ӧрт ӧчӱрер постторды интернетке колбоор 14 пилотный тергеениҥ тоозында. Бу ок ӧйгӧ 100 кижилӱ ле оноҥ кӧп улусту јурттарды быжу сотовый колбула јеткилдеерис. Арткандарын да колбуга чыгар точкаларла јеткилдеп, бу јанынаҥ једикпестерди јоголторыс» — деп, Олег Хорохордин јартаган. Акташта котельныйда алты јылга тӧлӱ јуулган, администрация бойы тӧлӧп болбой јат. «Јаҥы котельный тудулар, куран айда экспертизаныҥ турултазы болор, јылу јок артпазаар, тӧлӱни тӧлӧӧрис» — деп, О. Хорохордин айткан.

Улаганда ӧткӧн «Ийделӱ Алтай» деп муниципал форумга 100-теҥ ажыра улус келген. Кӱн туркунына куучын-шӱӱлтелӱ площадкаларда улус тергеениҥ 2024 јылга јетире ӧзӱминиҥ программазына шӱӱлтелерин айткан. Тӧс ууламјылар деп јурт ээлем, јонјӱрӱмдик учреждениелерди јарандырары, кичӱ аргачылыкка ла туризмке болуш эдери, онойдо ок тергеениҥ ле јурттар ортодогы јолдорды јазаары адалган.

Олег Леонидович јолдорды јазаар иштер нацӱлекер аайынча ӧдӱп турганын, эмди некелтелерге олордыҥ 19% келижет, беш јылдаҥ ол тоо 50% болорын айткан. «2019-2020 јылдарда 180 километрдеҥ узун јолдордо иштер ӧдӧр. Ол тоодо Акташ-Улаган јол асфальтла бӱркелер, Балыктујул-Балыкча ла Улаган-Саратан јолдор ремонтолор».

Онойдо ок «Горно-Алтайавтодорго» ӧскӧ дӧ участоктордо иштеер јакылта болгон, ол тоодо Саратан-Јазулу. Удурумга башчыныҥ јартаганыла, келер ӧйдӧ боочыларды ажыра јолдорды, ол тоодо Кату-Јарыктыҥ Чолушманныҥ ӧзӧгине тӱжӱре јолын ремонтоорына федерал јердеҥ јӧмӧлтӧ алары пландалат. Јӱк бу јолды јазаарына 1,2 млрд салковой керектӱ.

Детсадтар, школдор тудары – тергеениҥ ӧзӱминде база тӧс ууламјы. Быјыл Паспартыда, эзенде Улаганда детсад тудулар. Онызы балдары кӧп аймакка јаан учурлу деп удурумга башчы айткан.

Культураныҥ объекттерин тудары ла ремонтооры јаан сурак. «Бистиҥ форум Культураныҥ 1930-чы јылдарда тудулган туразында ӧдӧт. Ол аймактыҥ тӧс јуртына оогош. Планга кийдирип, иштеерис. Ӧйдиҥ некелтезиле болзо, клуб, библиотека, музей ле ӧскӧ дӧ учреждениелер бир комплексте тудулар учурлу. Иштеерис» — деп, ОлегХорохордин айткан. Тергеениҥ ӧзӱминиҥ программазы јӱрӱмде «Ийделӱ Алтай» деп кычыруны бӱдӱрерге тургузылат. Эл-јонло јаба тургузылган албатылык программаны бӱдӱрерин ол бойыныҥ тӧс кереги деп чотойт.

«Нацӱлекерлерле јаан иштер эдилер. Је бис јаҥыс ла федерал акча-манатты чыгымдаар эмезис, бойыстыҥ кирелтеристи бийиктедип, ичбойында аргаларысты тузаланарыс» — деп, Олег Леонидович айткан.

Форумда государственный кайралдар табыштырылган. Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла Јазулуда јурт клубтыҥ јааны Любовь Темдекова, Акташтыҥ эмчилигиниҥ медсестразы Наталья Дуватова, аймактыҥ администрациязыныҥ бӧлӱгиниҥ баш специализи Раиса Акчина, аймактыҥ администрациязыныҥ консультанттары Елена Попошева ла Любовь Тантыева кайралдаткан.

Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ сыйыныҥ лауреаттарыныҥ дипломдорыла јайалталу балдар ла јашӧскӱрим кайралдаткан. Ол тоодо – Татьяна Казанакова, Байана Сартакова, Саяна Сандяева, Ай-Санаа Темеева, Полина Макарова, Вера Манеева ла Елизавета Беспалько.