Ырызы, једими – бала тужыныҥ јуртынаҥ

08.10.2019

Туулу Алтайдыҥ орус тилдӱ чӱмдемелинде бичиичи Владимир Бахмутов (1949-2013 јылдар) аҥылу јерде турат.

Ол бойыныҥ чӱмдемелдеринде јурт јердиҥ јадын-јӱрӱмин кӧргӱзер тужында эл-калыктыҥ јаҥжыккан байлыгын корыырыныҥ курч сурактарын кӧдӱрген сок јаҥыс бичиичи болгон. Шак бу ууламјыныҥ бичиичилери «деревенщики» деп адалат, бичимелдери дезе «јурт јердиҥ прозазы» деп чокымдалат.

Бичиичи 2001 јылда бойыныҥ «Приметы времени» деген баштапкы бичигин кепке базып чыгарган. Байлык ченемелдӱ, кӧрӱми аҥылу бичиичи шак бу ууламјыда јолду туруп, једимдӱ иштеген. Туулу Алтайдыҥ јарлу бичиичи-прозаиги Јыбаш Каинчин оныҥ баштапкы бичигиниҥ кире сӧзинде бистиҥ јӱрӱмисти сӱӱшке, килемјиге тайанып, чындык кӧрӱмле кӧргӧнин, сескенин аҥылап темдектеген ле ајарган. Ол В. Бахмутовты бойына јуук ла таныш кӧргӧн.

Јыбаш Каинчин чӱмдеериниҥ, јайаандыктыҥ јолын јаҥы ла бойына ачып, јолдоп јаткан авторго јаан једимдер кӱӱнзеген. Владимир Бахмутовтыҥ бичигиниҥ кире сӧзинде ол оныҥ куучындарына чындык ла бийик баа берген. Ол В. Бахмутовтыҥ куучындарыныҥ телекейи де бистиҥ бойыстыҥ, јилбӱлери ле курч сурактары да база бистиҥ деп бичиген.

2009 јылда Бахмутов «Деревенька моя» деген прозалык јуунтызын чыгарган. Бу да бичигинде автор бойыныҥ талдап алган јолына чындык арткан. Ол В. М. Шукшинниҥ «Бу јӱрӱмде кижиде чындык ла агару та не де болор учурлу» деген канатту сӧстӧриле башкарынган.

Вдадимир Бахмутов бистиҥ кӧргӧнисле «чындыкты» ол јурт јерде ӧткӧн бала тужынаҥ бойына чебер алган. Шак ол «чындык» оныҥ ончо бичиктериниҥ тӧзӧгӧзи-ӧзӧги деп айдарга јараар.

Ол алкы бойы Чой аймактыҥ Ыныргы јуртынаҥ. Угы-тӧзиле алар болзо, орус кӧчкӱндердиҥ ук-тукумынаҥ. Јурт јердиҥ јадын-јӱрӱми, јилбӱлери, уур-кӱчтери, сӱӱнчилери, једимдери оныҥ кӧксинде. Јурт јердеги јадын-јӱрӱмдеги кубулталар бойлоры ла ӧтпӧгӧн ине, олордыҥ кийнинде улус турган. Шак олорго автор бойыныҥ бичигин учурлап чӱмдеген. Бичик бойы автобиографиялык, онызын бичиктиҥ кадарындагы эмдиги Ыныргы јурттыҥ јаан јуругы јарт керелеп јат.

Бахмутов бала тужынаҥ эс-санаазында арткан јуртыныҥ эбире ар-бӱткенниҥ кеенин, байлыгын, аҥ-кужын, балыгын, јиилегин, кузугын ондый јылу, байлык сӧстӧрлӧ бичип јат. Кычыраачыныҥ кӧзине куулгазын јуруктар кӧрӱнет. Јас, кӱс саста ӧртӧктӧр, кастар, турналар ӱӱриле токтоп тыштанат. Адаруны јуртта кажы ла биле тудатан…

Бичиичи јурт јердиҥ прозазына јарамыкту тӧс јерди агаш турага, от-очокко учурлаганы аҥылу. Тураныҥ тӧс учуры — јылуны чеберлеери. Мында бойыныҥ аҥылу јажыды бар. Билениҥ, билелик колбулардыҥ, билелик очоктыҥ јылузын чеберлеери тӧс јерде турат. Агаш тураныҥ тӧс јери— балкаш печке. Шак ол балкаш печке азыраган, кышкы сооктордоҥ, уур-кӱчтердеҥ ле кыјык-кымырдаҥ корыган, аргадаган.

Печке јаҥыс та тураныҥ ла билениҥ ӧзӧги эмес, је ол јурт јердиҥ телекейиниҥ тӧс јери деп кӧргӱзилет. Автор бойыныҥ тӧрӧл јуртында печкени салатаны јаан байрамга бодолду болгонын чындык кӧргӱзет.

Тураныҥ эжиги кӧп тоолу тӧрӧӧн-туугандарга, айылдаштарга, ӧскӧ јурттардаҥ келген кӧрӱш-таныштарга кандый да ӧйдӧ ачык болгоны балдардыҥ телекейин, кӧрӱмин элбедет. Балдарды јӱрӱмниҥ тӧзӧгӧзин, тазыл-тамырын аайлаарга таскадат. Јурт јердиҥ балдары энедеҥ чыгарда ла ӧлӧҥниҥ јыдын, эҥирлер сайын аспандардыҥ тырсылдаганын, сууныҥ кожоҥын, кӱӱзин таныырга, аҥылап башкалаарга ӱренет. Је эҥ ле учурлузы јурт јердиҥ балдары энедеҥ чыккалы курсак-тамакты табатанын, турага јылуныҥ келетенин кӧрӱп јат.

Бахмутовтыҥ бичигениле, тура јаҥыс та јадатан јер эмес, ол онойдо ок ук-тӧслӧ, ада-ӧбӧкӧлӧрлӧ, билеле ӱзӱлбес колбулар. Јылу, јарык, јап-јакшынак ла јык толо балдарлу тура јети ӱйеге јетире (алтай улустыйыла) де эмес болзо, ас ла салза, беш ӱйеге де јетире болзо, тӧрӧӧн-тӧркини, ук-тӧзи керегинде колбулардыҥ темдеги деп айдарга јараар. Бойыныҥ ӧйинде Јыбаш Каинчин Бахмутовтыҥ (ончо таадактарыныҥ ла јаанактарыныҥ, эјелериниҥ, таайларыныҥ — Ивандардыҥ ла Егорлордыҥ, Манялардыҥ ла Марусялардыҥ) орус канын темдектеп тура, ол ок ӧйдӧ олордыҥ текшикижилик кылык-јаҥын аҥылап кӧргӱскен. Олор Шукшинде эмезе Распутинде, Беловто эмезе Астафьевте ончозы тӱҥей. Тӧрӧлис бистиҥ јаҥыс ине. Кӧп лӧ јаны ӧткӧн ӧй лӧ ӧзӧкти ӧйкӧгӧн, бачым ундылбас керектер керегинде бичип јадыс. Шак онызы бисти бириктирет деп, Ј. Каинчин бичиген эди.

Автор ло оныҥ геройлоры бала тужы ӧткӧн туразын эске алып кунугат: «Картофельная каша» деген куучыннаҥ Людмила, «Журавлиный зовтоҥ» Петр, «Эх, Семеновна!» деп повестьтеҥ Анна, «Младший сын на корню» деп куучыннаҥ Евгений. Оныҥ «Суицид» деген куучынында чек ӧскӧ телекей кӧргӱзилет. Бу куучында Максим деген јаш корбоны энези, аказы артыргызып салган. Ол ээн, ээзи јок турага кирип, јадарга јазап алган. Је уулчак кемге де кереги јок. Јурт јеезениҥ јааны Максимди ол турадаҥ чыгара сӱрет. Нениҥ учун дезе бу јер туразыла катай бай кижиге садылган. Бахмутов бӱгӱнги јурттыҥ кубулганын ачурканып ајарат. Јӱк ле јаан ӱйениҥ улузы јурт јердиҥ ӧткӧн јолын эске алып, санаазында чебер алып јӱрет.

Јуу-чак керегинде эзем Бахмутовтыҥ геройлорыныҥ јӱректеринде элен-чакка артат. Онызын автор «Фронтовичок» деген куучынында солун эп-аргала кӧргӱзет. Керек-јарак 2005 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 9-чы кӱнинде бир јурттагы јууда корогондорго учурлалган кереестиҥ јанында ӧдӧт. Мында эзен арткан эки ветеранга учурлалган кӧдӱриҥи ӧткӧн. Ол экӱниҥ бирӱзи Иван Афанасьевич ӧткӧн јӱрӱмин эске алат. Јӱрӱмдик јолыныҥ кажы ла алтамы учун јерлештериниҥ алдына оныҥ кемзинери јок. Је байрамдык сый кӧлӱк јӱрӱмин эптӱ јӱрген Петр Никаноровичке табыштырылды. Мындый јӧптиҥ јастыразы-јарабазы ончо улусты кайкатты. Јерлештери бойлоры митинг ӧткӱрген. Јурт јерде ончо неме јайа туткан алаканда немедий ине. Нени де јажырып болбозыҥ. Јуртта бойыныҥ ак-чек керегинде бузулбас ээжизи бар. Акту кӱӱнинеҥ ак-чек иштеп јӱрген кижиниҥ ады-јолын корыыры олордыҥ агару молјузы болуп јат.

Јурт јерде ӧткӧн бала тужыныҥ кӱнӱҥги јӱрӱми ле байрамы, јаанактыҥ јымжак ла јалакай куучыны, байлык тили В. Бахмутовтыҥ прозазында кижиде ару ла агару чындык деп айдатаныныҥ тӧс учуры болуп јат.

Владимир Григорьевичтиҥ бичиктери јаан эмес тиражла (150-250) чыккан, бӱгӱнги кӱнде олор ас учурап турган биичктердиҥ тоозына кирет. Је шак ол бичиктер эл библиотекада бойыныҥ кычыраачыларын сакып јат. Слерде биске, эл библиотекага, келип, темдектезе, «Приметы времени» (2001), «Осенний гололед» (2002), «Семигорок» (2004), «Реки моего детства» (2013), «Братья» (2009) деген бичиктерле таныжар арга бар.

Т. ШАСТИНА,

филология билимдердиҥ кандидады

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина