Алтайдын Чолмоны

Кычырыштарда айдылган шӱӱлтелер

12.11.2019

Кӱчӱрген айдыҥ 8-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ јаан залында Алтай Республиканыҥ келер ӱч јылга тургузылып јаткан бюджединиҥ јондык кычырыштары ӧткӧн. Кычырыштарда тергеениҥ бӱдӱреечи ле јасакчы јаҥдарыныҥ, јондык организациялардыҥ чыгартулу улузы, эксперттер, аймактардыҥ администрацияларыныҥ ла јурт јеезелердиҥ јаандары турушкандар.

Кычырыштардыҥ туружаачылары текши шӱӱжӱге јолдордогы бӧлӱктиҥ, су-кадыкты корыырыныҥ, эмчилердиҥ јадын-јӱрӱминиҥ ле олордыҥ ижиниҥ айалгаларын јарандырарыныҥ, туризмниҥ бӧлӱгин ӧскӱрериниҥ сурактарын чыгаргандар. Бюджеттиҥ ӱлекери јанынаҥ анайда ок бойлорыныҥ шӱӱлтелерин јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы ла муниципал јаҥдардыҥ башкараачылары айткандар. Јуунды Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин башкарып ӧткӱрген. Парламенттиҥ экономика, акча-манат ла каландар аайынча комитединиҥ јааны Артур Кохоев «Алтай Республикада бюджет аайынча иштиҥ тап-эриктери» деген доклад белетеп, оны текши шӱӱжӱге база чыгарган. Ол башкаруда 2020 ле оноҥ арыгы эки јылга тургузылып јаткан бюджеттиҥ ӱлекери  Эл Курултайда кӧрӱлерине ӱлӱрген айдыҥ 31-чи кӱнинде келген деп темдектеген. Депутаттыҥ айтканыла, бу јаан учурлу документ Эл Курултайдыҥ окылу сайтында јарлалган. Сонуркаган ла јилбиркеген улус тергеениҥ бюджединиҥ ӱлекериле сайт ажыра таныжып, бойлорыныҥ шӱӱлтелерин парламентке ийер аргалу. Эл Курултайдыҥ депутаттары дезе бу шӱӱлтелерди комитеттиҥ јуундарында шӱӱжип, олорды, экинчи кычырышка јетпей туруп, республиканыҥ башкарузына аткарар.

Эл Курултайдыҥ комитединиҥ јааны республиканыҥ јасакчы јаҥы бюджеттиҥ ӱлекерин кӧрӧри аайынча ишти тергеениҥ башкарузыла кожо башталганынаҥ ла бери, байа «нулевой кычырыштар» деген шӱӱжӱдеҥ ала, ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱрип јат деп ајарган. Бу ишти чыҥдый ла тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱрерге парламентте јети ишмекчи группа тӧзӧлгӧн. Группалар јуундарында бюджеттиҥ ӱлекерин кыракы кӧрӱп, ого кийдиретен 82 шӱӱлте јараткандар. Анайда ок бюджет јанынаҥ федерал тӧс јерле иштер база ӧдӱп јат. 2020 јылда федерал тӧс јер он тергеениҥ тоозында Алтай Республикага  акчала ӱзеери болуш јетирер. А. Кохоев государство эл-јонныҥ алдында бойына алынган социальный молјуларын бастыра јанынаҥ толо бӱдӱреринде кандый да алаҥзыштар јок деп ајарган. Депутат анайда ок бюджеттиҥ акчазы кандый бӧлӱктерде ле канайда тузаланылып турганын парламент бойыныҥ шиҥжӱзинде тудатан тап-эрик бары керегинде айткан.

2020-2022 јылдарга јетире Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱмин јеткилдееринде национальный ӱлекерлерди бӱдӱрери канайда ӧдӧтӧни керегинде башкаруныҥ экономикалык ӧзӱм ле ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министрдиҥ молјуларын бӱдӱрип турган Федор Ротарь куучындаган. Ол бу кычырыштарда келер ӱч јылга јетире Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ программазы керегинде элбеде айткан. Ф. Ротарь республикада бастыра бӧлӱктерде ӧдӧтӧн иштер келер ӱч јылга јӧптӧлӧтӧн бу бюджеттеҥ камаанду болор деп темдектеген.

Кычырыштардыҥ туружаачыларын «2020 јылга ла пландалган 2021 ле 2022 јылдарга јетире Алтай Республиканыҥ бюджеди» керегинде јасактыҥ ӱлекериле дезе Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызыныҥ ла акча-манат аайынча министриниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Ольга Завьялова таныштырган. Ол јуунныҥ туружаачыларына келер ӱч јылга тургузылып јаткан бюджеттиҥ тӧс ууламјылары јанынаҥ элбеде ле толо куучындаган. Акча-манат аайынча министрдиҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи тергеениҥ бюджединиҥ тӧс ууламјызы чокымдалып, јарталып калган деп темдектеген. Бюджеттиҥ тӧзӧлгӧзинде национальный ӱлекерлер салылган. Оныҥ айтканыла, республиканыҥ бюджеди јонјӱрӱмдик ле экономикалык ууламјы-учурлу.

Кычырыштар ӧйинде эксперттер, јондык кыймыгулардыҥ чыгартулу улузы, аймактардыҥ администрацияларыныҥ ла јурт јеезелердиҥ јаандары бюджеттиҥ ӱлекери јанынаҥ бойлорыныҥ шӱӱлтелерин база айткандар. Горно-Алтайск каланыҥ депутаттар Совединиҥ депутады Игорь Яимов республиканыҥ тӧс калазыныҥ турган јериниҥ гран-кыйуларын элбедери ле школдордо эки сменала ӱренип турган сурактардыҥ аайына чыгары керегинде куучындаган. Каланыҥ депутады мыныла колбой республикада таҥынаҥ бойыныҥ национальный ӱлекерин тӧзӧп тургузары јанынаҥ шӱӱлтезин айткан. Ол мындый ӱлекерде элдеҥ ле озо муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ ле  республиканыҥ тӧс калазыныҥ курч сурактарыныҥ аайына чыгатан ууламјылар салынып, чокымдалар учурлу деп айткан. Алтай Республиканыҥ депутады Сергей Ложкин бистиҥ тергееде ӧскӧ јерлердиҥ саду ӧткӱрип турган фирмалары кӧптӧгӧни, олордыҥ акчазы бистиҥ бюджетти толтырбай турганы ла олордоҥ улам јербойыныҥ аргачыларыныҥ ижи кӧндӱкпей турганы керегинде куучындаган. Депутат Аскар Тулебаев Алтай Республиканыҥ тӧс калазыныҥ Јасагы јӱрӱмде иштебей турганы керегинде айткан. Тергеениҥ бюджединеҥ Горно-Алтайскка чыгарган акча каланыҥ ӧзӱмине јетпей јат. Ольга Завьялова республикан парламенттиҥ депутадыныҥ айткан ајарузына тергеениҥ бюджединде каланыҥ јасагы кандый да јанынаҥ кӧрӱлбей јат, је Горно-Алтайскты ӧскӱрерине акча бастыра госпрограммалар аайынча чыгарылып јат, ол акчаныҥ кеми дезе андый ла ас эмес деген каруу берген.

Депутат Мария Демина парламенттеги коллегаларыныҥ айтканын јӧмӧп, каланыҥ администрациязы Горно-Алтайскты ӧскӱрери јанынаҥ когыс иштеп јат деп темдектеген. Јазалду иштердиҥ кӧп лӧ сабазы јылдыҥ сайын тӧс оромдордо — Коммунистический проспектте ле Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган оромдо ӧдӧт. Арткан микрорайондордыҥ јолдоры ол ло бойлоры ӱрелген-чачылган јадып јат. Чой аймакта Паспаулдагы јурт јеезениҥ јааны Василий Метлев чыгарылып турган акча јербойыныҥ кӱрлерин, јолдорын ла соцобъекттерин чыныктап јазаарына јетпей јат. Айалгалар мындый ла болзо, тергеениҥ јурттары ӧспӧс, олор учы-учында јайрадылар деп ајарган. Јурт јеезениҥ јааны ас тоолу тургун албатыларды јербойында учетто тургузар керекте учурап турган тутак-једикпестер јанынаҥ база айткан. “ЛИСток” газеттиҥ тӧзӧӧчизи Сергей Михайлов дезе одыруресустардыҥ бийик баалары керегинде айдып, бисте газотурбинный электростанцияларды тударына ла тузаланарына ајару эткен. Алтай Республиканыҥ профсоюзтарыныҥ организацияларыныҥ биригӱзиниҥ председатели Андрей Ищенко бистиҥ республикада тургузылган эҥ ас ишјалдыҥ кемин ойто катап кӧрӧр керек деген. Ветерандардыҥ “Боевое братство” деген бастырароссиялык организациязыныҥ Алтайдагы тергеелик бӧлӱгиниҥ башкараачызы Александр Вилисов амыр-энчӱ ӧйдӧ јуу-согуштарда турушкан ветерандарга  јердиҥ участокторын берер суракка ајару этсин деп баштанган.

«2020-2022 јылдарда Алтай Республикада коммунальный ла транспорт аайынча комплексти, јолдорды тудар программаны ӧскӱрери» керегинде нацӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрерине учурлалган јетирӱни тергеелик ӧзӱмниҥ министриниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Олег Пьянков эткен. Ол Алтай Республикада “Коммунальный ла транспорт аайынча комплексти ӧскӱрери керегинде” госпрограмма јарадылып, јӧптӧлип калган, ол јӱрӱмде иштеп јат деп айткан. Анайда ок «Јурт ээлемди ӧскӱрери ле јурт ээлемниҥ продукциязыныҥ рыногын ууламылаары аайынча» госпрограмма иштеп јат деп темдектеген. Ол эҥ ле кӧп акча «Јеткер јок чыҥдый јолдор» деген ӱлекерде тузаланары темдектелген деп ајарган. Тергеелик ӧзӱмниҥ министерствозында иштеп турган јондык советтиҥ  председатели  Виктор Затеев дезе бу ла кычырыштарда «Алтай Республиканыҥ јолдоры 2019 јылда  ла олордыҥ 2020 ле 2022 јылдарга јетире ӧзӱми» деген коштончы доклад эткен. Республиканыҥ јолдорыныҥ ӧзӱми керегинде шӱӱжӱ парламентте бюджет јанынаҥ болгон кычырыштарда база элбеде ӧткӧн деп айдар керек.

Бюджет јанынаҥ кычырыштарда су-кадыктыҥ сурактарына база јаан ајару эдилген. Су-кадыктыҥ бӧлӱгинде 2020-2022 јылдарда бӱдӱретен иштер керегинде тергеениҥ су-кадыкты корыыр министриниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Андрей Макин элбеде куучындаган. Су-кадыктыҥ бӧлӱгиниҥ ижин јарандырары ла ӧскӧртӧ тӧзӧӧри јанынаҥ бойлорыныҥ шӱӱлтелерин бу кычырыштарда Алтай Республиканыҥ врачтарыныҥ  ассоциациязыныҥ  јааны  Максим Штанаков, Алтай Республиканыҥ депутаттары  Аскар Тулебаев, Сергей Кухтуеков, Россияныҥ промышленниктериниҥ ле аргачыларыныҥ Алтай Республикадагы тергеелик бӧлӱгиниҥ јааны  Сергей Коротеев ле  јондык биригӱниҥ чыгартулу кижизи Азат Кыхыев айткандар.

Алтай Республиканыҥ Јондык палатазыныҥ председатели Татьяна Кончева келер ӱч јылга белетелип јаткан республикан бюджетке толтырулар ла кубулталар эдери јанынаҥ шӱӱлтелерин база айткан.  Татьяна Анатольевна анчада ла јаан ајаруны јурт јерлерге эдер керек деген. Оныҥ айтканыла, јурт јерде иштеп турган эмчилердиҥ ле ӱредӱчилердиҥ коммунальный јеткилдештер учун тӧлӧп турган тӧлӧмирлерин јонјӱрӱмдик јанынаҥ јеткилдеерге јурт јеезелерде бойын бойы башкарынатан јондык советтер тӧзӧзӧ јакшы болор деп айткан. Алтай Республиканыҥ  муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ ассоциациязыныҥ председатели Роман Птицын бойыныҥ куучынында республиканыҥ калан аайынча јасагын ӧйдиҥ некелтезине келиштире јазаар керек деген. Алтай Республиканыҥ туристтер аайынча ассоциациязыныҥ директоры Сергей Зяблицкий дезе бойыныҥ јетирӱзинде бу бӧлӱктиҥ курч сурактарын кӧдӱрген. Оныҥ айтканыла,  Туулу Алтай эмди јаҥыс та Россияда эмес, је јер-телекейде сӱрекей јарлу јер болуп калган. Биске туристтер келери там ла кӧптӧп јат. Је туризмнеҥ тӱшкен акча тергеениҥ бюджедин толтырарга јаан камаанын јетирбей јат. Сергей Иванович республиканыҥ јеринде иштеп турган бастыра гостиницаларды шиҥдеп, олор аайынча мониторинг ӧткӱрип, бар гостиницалардыҥ бастыразын јасак аайынча учетко тургузарын некеген. Ол анайда ок ӧрӧлӧй турган органдардаҥ ЮНЕСКО-го “Алтай” деген геопарк аайынча јетирӱни белетеп ийер сурак аайынча болуш сураган. 2013 јылда Алтай Республикада Россияда баштапкы геопаркты тӧзӧӧрине учурлалган телекейлик конференция ӧткӱрилген ле бу геопарк бистиҥ тергееде 2015 јылда тӧзӧлгӧн.

Алтай Республиканыҥ парламентинде ӧткӧн кычырыштар мынайып тӱгенген. Анда айдылган эрмек-куучындар ла шӱӱлтелер мынаҥ ары кыракы кӧрӱлип, учына јетире белетелип, кычырыштардыҥ адакы документтерине кийдирилер ле оноҥ ары кӧрӧрине Алтай Республиканыҥ башкарузына аткарылар.

П. Кабар

Е. Бутушевтиҥ фотојуругы