Алтайдын Чолмоны

Айуныҥ кӱни

13.12.2022

Бӱгӱн кычыраачыларды атту-чуулу айучы Бутушев Чырык акабыстыҥ «Бӧрӱк јок уйуктаар аҥчы» деп куучыныла таныштырайын (бу ӧрӧкӧнниҥ куучыны 35 јыл мынаҥ озо магнитофондо бичилгени ле аайынча берилет).
База Тохнин Игорь карындажымныҥ куучынына тайанып бичиген «Шыркалу айу огурза, чиби де сеге шибеедий…» деп кокырлу куучынды кычырыгар.

Алтай улустыҥ айула колбулу куучындары элдеҥ ле озо бу аҥга аҥдаганыла колбулу. Аҥдап-куштайтаны алтай эрлердиҥ канында, казыр бу аҥды аткан аҥчы нӧкӧрлӧри ортодо тоомјыда ла мактуда.
Алтай аҥчы јебреннеҥ бери тайга-туулары берген аҥ-кушла, кабырган мал-ажыла аргаданган, азыранган. Чындык аҥчы Кудайы бергенинеҥ кӧп аларга ӱстикпес, аҥды ӱӱриле качан да кырбас, байланар, сананар. Качан, канайда аҥдайтанын ол билер.
Аҥ-кийиктиҥ балазын
Амыргылап атпагар.
Элик-аҥныҥ балазын
Эдискилеп атпагар.
Бу сӧстӧрдиҥ тереҥ учурын алтай аҥчы качан да ундыбас.
Јаҥар айдыҥ 13-чи кӱнинде Россияныҥ кӧп талаларында Айуныҥ кӱни темдектелет деп угала, интернетке кирип, бу аҥ керегинде зоологтор нени бичигениле таныштым.
Олордыҥ бичигениле, шак ла бу кӱнде мајалайдыҥ тереҥ уйкузы башталат.
Айу – казыр аҥ, палеонтологтордыҥ шӱӱлтезиле, айуныҥ угы-тӧзи 5-6 миллион јыл мынаҥ озо табылган. Бӱгӱн оныҥ тӧс 4 бӱдӱми бар – кӱреҥ, ак, ак тӧштӱ ле кара (барибал) айулар.
Эки будына туруп келзе, кӱреҥ айуныҥ сыны кезикте 3 метрдеҥ бийик болот, бескези – 800 килограмм. Ол 25-40 јыл јӱрер аргалу.
Айу уктулардыҥ эҥ ле «јиит» дегедийи — ак айу. Ол Јер ӱстинде 200 муҥ јыл мынаҥ озо кӱреҥ айулардаҥ айрылып, башка бӱдӱм боло берген. Эмди ол оборыла да, бескезиле де Јер ӱстинде эҥ јаан айу болуп јат.
Эҥ кичинек айуныҥ тӧрӧли – Малайзия. Тӱштӱк-Кӱнчыгыш Азияныҥ тропиктеринде јӱреечи бу аҥыныҥ бескези 30 килограммнаҥ 60 килограммга јетире, сыны дезе – 1,5 метр кире. Ол јӱрӱминиҥ кӧп саба ӧйин агаштардаҥ тӱшпей ӧткӱрет, тамзыктап јийтен курсагы – курт-коҥус. Ол, бистиҥ айулар чылап, канча-канча айларга уйуктабай јат. Корон соок кыш јок болзо, курт-коҥус буды-колыҥныҥ алдында кыймырап јатса, не уйуктаар…
Кӱреҥ айу уйуктап јадар алдында семирерге албаданат. Оныҥ учун оныҥ тере алдындагы јуузыныҥ калыҥы кӱс ӧйинде кезикте 12 сантиметрге једе берет. Айу јакшы кыштазын деп оныҥ јуузы бастыра бескезиниҥ 40 проценти кире болор учурлу.
Тижи айу кыш башталар алдында тӧрӧйт, јаҥы чыккан айучактардыҥ бескези — 350 грамм кире. Кыжыла эмеш чыдайла, олор ичееннеҥ энезиле кожо јаскыда чыгат.

Бӧрӱк јок уйуктаар аҥчы

Јас келерде, Кӧлзӧш мени барып айу адак деп туру. Мен «је» деп. Сууныҥ тожы кезик јерде тӱшкен, кезектей тӱшпеген. Тӱшпеген јердеҥ чаналу кечип алдык, баадык. Татарканыҥ бу јанындагы карамтык јаар – Кындактуга. Оныҥ бажы бу Кӧӧрчӧктӱниҥ бажына тушташ, Карагайдыҥ бажы.
Шӱӱлеп-јашкандап јаап сал ла берди. Торбышка-таарга салалан азык бар, оны бир чибиниҥ тӧзине сугала, Адырганды ӧрӧ чыктыс. Ондо јаан таштар бар эмтир.
Чыгып барзабыс, су-јашкан, оноҥ ары барар арга јок. Мен тескери исле ойто јуҥлап келдим. Кӧлзӧш кийнинде ле база тӱшклееткен… Бу ла уксам, кыйгыр туру: «Бейин кел!» Басбаадым.
– Не?
– Бистиҥ табыжыстаҥ бу ла мынаҥ айулар баады, сен уктыҥ ба?
– Јок.
Кӧрӧр болзо, кунанду-эштӱ айулар јӱрертир – ары меес јаар. Эҥир киререн, оныҥ ӱстине су-јашкан. Азык-тӱлӱгиске једеле, конып алдыс.
Эртезинде олјонды ӧрӧ бассас, туку ӱсти јанында содон ташту база бир бут бар эмтир. Айулар ондо баслап јӱрӱ. Эм мыны канайдар? Ол јаны јаар кечер керек, базар арга јок – шӱлтӱрӱм, чана јаш кардӧӧн кӱп ле.
Ойто бу јанынаҥ ӧрӧ келеле, байа айулар оноор маҥтаган бутты ӧрӧ чыктык. Кӧлзӧш айтты: «Сен бого тур, мен мыны ӧрӧ кырлап барала, мӧштӧргӧ једеле, айуларды адайын, менеҥ маҥтаган айу бу ла келер». Мен де бодозом, бу ла келгедий.
Јӱрди. Мен турум. Айулар ӧрӧ базат, ӧрӧ базат, тӧмӧн базат. Мен кӧр лӧ турум. Чик ле јок удаганыныҥ кийнинде, айу база ла бир ӧрӧ базарда, мылтык кӱркӱреди ле. Кӧк теҥери! Айулар кӧҥкӧрӧ маҥтайла, ол јандӧӧн кечерт.
Алдында кичинек кайа таштар бар, кунан-дары олдӧӧн чыгерт ошкош. Јаан удабады, Кӧлзӧш олорго јетире јуҥлап келеле, экилезин адыйт. А байа кырдыҥ бажында јуук келген јоон айуны јазыйен ийне.
Куда-ай! Кӧлзӧш тен-тен чычалбас (бойыныҥ јастыра атканын кайкаганы — авт.). Ол коркышту чечен адар кижи болгон.
Айуларды сойгон кийнинде айттым: «Је, јанак!»
Кӧлзӧш болбос, этти кайнат деди, кайнаттым. Јиген. База ла кайнат деер. Тӱниле бастыра кайнадып бердим. Бир кунан айуныҥ эдин мӱни-суузыла кондыра ӱзе јиди. Эртезинде бирӱзиниҥ эдин ӱлежип алып јандык.
Бу учурал керегинде Кылыкка (база бир атту-чуулу аҥчы болгон – авт.) куучындадым:
– Кӧлзӧшлӧ кожо кунан эки айу ӧлтӱрдик, бирӱзин ол коно ӱзе јикойт, тойбой калт.
– Ондо кайкаар неме јок, ол бир катап сарбаазын сойоло, коногына ӱзе јикойон.
– А бу кандый кижи?
– Ол ондый кӧрмӧс. Мен оны ӧчӧжӧлӧ, тойдырайын деп болалбаам.
– Кандый болгон?
Кайрукунныҥ бажы јаар јаскыда аҥдап барарга азыкты тыҥ ла алдым дийт. Кӧлзӧш кожо ло, ол до азыкту дийт.
Тӱни-тӱжиле кел јаады – озогы јуттар коркушту ийне, барар да арга јок болт дийт, тен јортор до эмес. Коно-тӱне јадып ла бер, экелген азыкты тӱни-тӱжиле кайнат ла деер, кайнат ла деер. Мен кайнадып ла јадым. Тӧрт кондык дийт, бойыныҥ азыгын, мениҥ азыгымды чек ӱзе јикойт дийт. Эҥ кийнинде калганчы азыкты кайнадала, сал бердим, чек ӱзе јип алды дийт.
«Је, Кӧлзӧш, бар јок азыкты тыгып алдыҥ, эмди ыраак кайда барар, эмди јанар» – деп айдала, ары бололо, кайра кӧрзӧм, адын кӱӱн-кӱч јогынаҥ ээртеп јат дийт.
Мен оныла канча ла катап аҥдагам. Кышкыда кандый да соокто бӧрӱк јок јӱрер кижи. Мен ол бир кунан айуныҥ эдин кайнадып турган тушта јааган-јааган, оныҥ кийнинде «јырс» ла этире соогон. Конуп јаткан јерис – чибиниҥ тӧзи, ак јер, чек ле јыбардыҥ оозы. Куда-ай! Кӧлзӧжим бӧрӱк јок, кыймыктабай да уктап јат! Бӧрӱгимди кептей кийип алган мен дезе оҥду уйуктап болбогом. Кӧрмӧсти сени!

Шыркалу айу огурза, чиби де сеге шибеедий…

Айу та табыш алган, та сезип ийген – бут бажына туруп чыгала, тыттыҥ тӧзи jаар кӧрӧт. Эки аҥчыда кыймык та, тыныш та jок, jӱректиҥ согулыжы кайда да чыткыт тужында угулат, мылтыктыҥ кындагын чыт ла тудуп алган алакан кажайа берген болор.
Айу бир эмеш тыҥдаланды, оноҥ ойто тӧрт санына туруп, тус jаар басты, ого jедип-jетпей jӱреле, та не боло берген, айлана соккон бойынча ойто ло бут бажына туруп келди, тыттыҥ тӧзи jаар кӧрӧт. Кӱлер Эркинниҥ оҥ колын араайынаҥ таптады – коркыба, кыймыктанба дегени.
Тыттыҥ тӧзинде не де бар болгонын казыр аҥ сезип ийгени эмди jарт. Ол тыҥ эмес огурып, аҥчылар jаар эки-ӱч катап калыды, токтой тӱшти. Коркыдып турган ба, кандый. Оноҥ кӧндӱре ле маҥтайла, тытка он беш-jирме алтам jетпей jӱрӱп, ойто ло бут бажына туруп чыкты.
Эмди сакыыр да, иженер де неме jок, айу тӧрт санына ойто тургалакта, Кӱлер экиоостыҥ бир маажызын базып ийди. Мылтыктыҥ кӱзӱрти арка-тууга торгула берди, ок тийген айуныҥ огурыжы оноҥ тыҥ – кижиниҥ куйка-бажы jымыраар. Ол jыгылды, аайы-бажы jок огурып, тӧжин, мойнын jара тартынат, jара тартынат, база ла огурат, оной ло турала, аҥчылардӧӧн тап этти. Кӱлердиҥ ол туштагы кыйгызы, байла, казыр аҥныҥ да огурыжынаҥ уйан эмес болгон болор:
– Jӱг-ӱӱр, jееним!!!
Маҥтап клееткен шыркалу айуны кыйгызыла ээчиде база атты, ол аҥчыга беш-алты алтам jетпей jӱреле, тентирилип, кӧҥкӧрӧ барды…
Таайыныҥ ама-томо кыйгызын уккан jеени мылтыгын ол ло jерине чачала, тытты эбире сокты. Кайда барар? Айландыра ак jер, бӱрӱҥкӱй кире берген, казырланган айунаҥ ла ыраада ӧрӧ jӱгӱрер керек. Эликтиҥ чаабындый казаладып брааткан Эркинге, кудайга баш, бала чиби кӧрӱне берди. Тӧзи jулдама агашка канай тӱрген чыкканын уулчак билбей де калды.
Айунаҥ коркыган jиит аҥчы, бир ле кӧрзӧ, чибиниҥ бажында. Jаан удабады, чибиниҥ тӧзинде табыш угуларда, Эркин саҥ тӧмӧн кӧрди. Алаатып калган таайы алдынаҥ ӧрӧ атпактанып чыгып клеетти. Jууктада чыгып келеле, солыктаган ӱниле айдат: «Ӧрӧлӧй чык! Чы-ык!»
Онойдо айтпай кайтсын – бала чиби jабыс, айу бир ле калыза, оныҥ jалмажынаҥ кармай алар. Jе Эркинниҥ оноҥ ары бийиктеер аргазы jок, айу манакайдагы мылтыктарла, фуфайкала уружа берди – эки мылтыктыҥ бой-бойына согулышканы «шак ла шак, шак ла шак».
Байа тыттыҥ тӧзинде амыр отурган jеендӱ-таайлу эмди чибиниҥ бажында, ал санаада. Эки аҥчыга айра миндирип алган бала чиби ары-бери араайыныҥ jайканат.
Таайыныҥ jаагы – jеениниҥ jалмажында, jеениниҥ jаагы – чибиниҥ чӧбрӧзинде. Ол экӱни бӱрӱҥкийде тууразынаҥ кӧрзӧҥ, айуныҥ агашка чыккан балдарындый – борор ло калган боп-болчок немелер.
Караҥуй кире берди, jааш тадыра jаап келди. Айуныҥ кӱчи, байла, астаган, онтоп, уур тынып, суу ичи jаар басканы билдирет. Jаан удабады, мачылдада сууны кечкени угулды, байла, ол jанындагы карамтык jаар ууланган.
Ай караҥуй тӱн. Эки эр чибиде ле. Jааштыҥ суузы кугарган jӱсти тӧмӧн агат, кийимнеҥ алар да неме jок – бастыра ӱлӱш, узак отурар арга jок.
Таайы айдынып баштады:
– Jе, jееним, чибиниҥ бажында экӱ таҥ атканча канай отурарыс: не болзо, ол болзын, мен тӱжейин. Не-не бололо, айу мени jара тартып та jатса, аайы-бажы jок алгыра да берзем, агаштаҥ тӱшпе, ондо ло отур. Коногыҥ келзе, кондырбас дегени, байла, бу. Таҥ ада берзе, будымнаҥ армакчыла буулайла, ӧзӧкти тӧмӧн сӱӱртей бер, уй саачыларга jетире, оноҥ арызын ондогы улус аайлап салар.
Караҥуй тӱнде чибиниҥ бажында сок jаҥыскан артарын, айуныҥ тиш-тырмагына илинген таайыныҥ алгырыжын угатанын, айуга jара тартырган кижиниҥ сӧӧгин эртен сӱӱртейтенин сананган Эркинниҥ эки кӧзиниҥ jажы ургун jааштый тӧгӱле берди, чибини кабыра туткан бойы ӧксӧп-ӧксӧп ыйлап турды.
– Ыйлаба, jееним, оноҥ ары jазап ук. – Эркин эмеш токтодынып, чаганалу алаканыныҥ сыртыла кӧзиниҥ jажын арчыйла, тыҥдалана берди. – Мениҥ мылтыгымды бойыҥа ал, таайыҥныҥ энчизи болзын. Ол бир ак маҥдайлу торбок база сениҥ болзын, кер сарбааны база бойыҥа ал. Эр кижи аргымак ат jогынаҥ канай болотон. Ол бир Семендей деген сек былтыр кышкыда менеҥ тӧлӱге арбынду акча алган, эмдиге jетире jандырбаган. Тӧлӧбӧгӧнчӧ, мен ого кажы ла тӱнде келерим деп, мениҥ ӱчинчи коногымды ӧткӱрер тушта кӧзине айдып сал! Jе, айдарга сананганым ол.
Кӱлер агаштаҥ тӱжеле, манакай jаар басты, jеени канайдар эмеш деп, бир эмеш тыҥдаланды. Jаҥыскан арткан уулчак коркып та турза, табыш чыгарбай канай отурзын – таайыныҥ jакыганыла арка-тууны торгылта кыйгырат: «Ай-уй, ай-уй!». Бу кыйгыны уккан айу олорго ойто јууктабас.
Jе таайы санаа алынала, агаштагы jеенине алдынаҥ ӧрӧ айтты:
– Jе, Эркин, агаштаҥ тӱш, айу карамтыкта эмтир, ол, байла, ондо ло ӧлӧр.
Узак ӧйгӧ агашта отурган ла колы-буды уладаган Эркин чибини тӧмӧн шуҥуп тӱшти. Экӱ тыттыҥ тӧзине барала, мылтыктарын jӱк арайдаҥ таап алдылар. «Jе, балам, уларган адыска капшай jедек!» Оны уккан Эркин караҥуй тӱнде саҥ тӧмӧн казаладып ийди. Бӱдӱрилет, jыгылат, турат, ойто ло jыгылат. Оноҥ ары jӱгӱрет.
Атты артырган jерге jедип келзе, аргымак ондо jок – айуныҥ арка-тууга jаҥыланган ачу огурыжын уккан эрjине ӱйгенинеҥ уштылып, кача бертир.
Эм канайдар, ай-караҥуй тӱнде jойу кайда барар? «Jе, jееним, тӧмӧнги турлубыска канайып та болзо, jедели» – деп айдала, таайы саҥ тӧмӧн басты. Эркин таайынаҥ кичинек те артпай, ээчий чокчоҥдоды. Санаазында айу кийнинеҥ ӧҥӧлӧп клееткендий…
Болчок турага кирип барала, озо ло баштап от салдылар, ӱлӱш кийимин уштып, печкениҥ кийниндеги кадуларга илдилер. Эртен кӱн чыкса, айуны барып кӧрӧр керек, оныҥ учун Кӱлер агаш орынныҥ алдынаҥ картон кайырчакты чыгара тартала, оноҥ ок-таарыны алып, патрондорды октоп баштады.
Эркин деген эрдиҥ коркыганы ӧтпӧгӧн, ӧкпӧзи ӧчпӧгӧн – тураныҥ ичиле ары-бери баскындайт, орында бир эмеш jадала, ойто турат. Сананза, шыркалу айу болчок тураны айландыра базып, ого кирер эбин таппай тургандый…
Печкениҥ кийнинеҥ эмик таап алала, кӱрчекти эжиктиҥ jаагына jаба ороп jадарда, таайы унчукты:
– Акыр, Эркин, сен канай туруҥ? Тӱнде тышкары чыгар керек эмес пе?
Уйалган ба, санаа алынган ба – уулчак jымжак тӧжӧккӧ jеделе, jаткан ла эди. Оноҥ ло jок — шык уйуктап калтыр. Ол бу тӱндегизи чилеп качан да коркыбаган, мынайып качан да арыбаган.

Тениш ТОХНИН